ملا صالح مازندرانیملاّ محمد صالح، معروف به ملّاصالح مازندرانی، فرزند ملا احمد بن شمس‌الدین طبرسی، سروی، مازندرانی است. وی دانشمندی پارسا، زاهد، محقق، جامع معقول و منقول و دارای اخلاق فاضله و صفات حمیده بود. لقبش حسام الدین بود. وی شوهر خواهر علاّمه محمّدباقر مجلسی و داماد ملاّ محمدتقی مجلسی بود. [۱]
ریحانه الادب، محمد علی مدرس تبریزی، ج ۵، ص ۱۴۶.
فهرست مندرجات۲ - ازدواج ۳ - فرزندان ۴ - زنان عالمه این خاندان ۴.۱ - همسر محمد صالح مازندرانی ۴.۲ - دختر شیخ محمد صالح مازندرانی ۴.۳ - نوه پسری محمد صالح مازندرانی ۴.۴ - دختری شایسته ۵ - سخن بزرگان ۵.۱ - روضات الجنات ۵.۲ - الفوائد الرضویة ۵.۳ - ریحانة الادب ۵.۴ - اعیان الشیعه ۵.۵ - امل الآمل و ریاض العلماء ۵.۶ - معارف و معاریف ۶ - مراحل رشد ۷ - استادان ۸ - شاگردان ۹ - تألیفات ۱۰ - تولد و وفات ۱۱ - عناوین مرتبط ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - تحصیلاتاز تاریخ ولادت او اطلاع دقیقی در دست نیست. او در مازندران به دنیا آمد و پدرش ملا احمد در نهایت فقر و تنگدستی بسر می‌برد. به همین دلیل ملا محمد صالح به اصفهان هجرت کرده و در یکی از مدارس موقوفه آنجا سکنی گزید، و چون بر اساس وقفنامه آن مدرسه، به طلاب بر حسب درجه علمی آنان شهریه پرداخت می‌شده است دوران ابتدایی تحصیل را به سختی گذراند تا اینکه با رشد علمی او و شرکت در درس ملا محمد تقی، مجلسی اول (متوفای ۱۰۷۰ قمری) بر همه هم درسان خود برتری پیدا کرد. ۲ - ازدواجملا محمد صالح که مورد توجه استاد واقع شده بود، با دختر فاضله ایشان به نام آمنه بیگم، که در علوم فقهی به حد کمال رسیده بود ازدواج کرد. از این ازدواج فرزندان عالم و فاضلی متولد شدند، از جمله شش فرزند پسر به نامهای شیخ محمد حسین، شیخ محمد سعید ملخص به اشرف، شیخ محمد هادی، ملا نور الدین محمد، ملا حسین علی و شیخ ملا عبدالباقی. شیخ محمد صالح کتاب شرح معالم را در دوران جوانی خود نوشته [۲]
روضات الجنات، ج۴، ص۱۱۹.
و کتاب حاشیه بر معالم را در اواخر عمر شریفش تدوین کرده است.کتاب اصول کافی و روضة الکافی تالیف ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی (متوفای ۳۲۸ قمری) را به طور کامل شرح زده و در آن اعتراضات زیادی بر شرح صدرالمتالهین وارد کرده است. ایشان بر بعضی از قسمتهای فروع کافی نیز شرح زده است. [۳]
الذریعة، ج۱۳، ص۹۸- ۹۷.
در الذریعة آمده است: «خرج منه شرح کتاب العقل و الجهل و التوحید و الحجة و الایمان و الکفر و الدعاء و الزکاة و الصوم و الخمس و جمیع کتاب الروضة» [۴]
الذریعة، ج۱۴، ص۲۷.
۳ - فرزندانشش پسر ملا صالح همه از علماء و شعرای بزرگ زمان خود بوده‌اند که عالم‌تر از همه آنان محمد هادی است. به گفتار اعیان الشیعة درباره بعضی از آنان می‌پردازیم. درباره محمد هادی بن محمد صالح (متوفای ۱۱۲۰ قمری) اینطور آمده است: «عالم فاضل جلیل کان ظریفا حسن الجواب» [۵]
اعیان الشیعة، ج۱۰، ص.۲۳۴.
«یعد من زمرة العلماء و الزهاد و من المع خطاطی الخط النسخ.» [۶]
مستدرکات اعیان، ج۱، ص۳۹.
مؤلف ریحانة الادب می‌گوید: «عالمی است ادیب، فاضل، مقدس، جلیل، از مشاهیر فضلای فقها به جهت ترجمه قرآن به مترجم ملقب شده است» [۷]
ریحانة الادب، ج۵، ص۱۴۶.
او دارای کتابهای شرح کافیه ابن حاجب و ترجمه شافیه و ترجمه قرآن شریف و ترجمه صحیفه سجادیه، شرح بر میراث قواعد علامه و حدود و دیات و شرح تلخیص المفتاح و شرح فروع کافی و غیره می‌باشد.درباره حسن علی بن ملا صالح مازندرانی (متوفای ۱۱۱۶ قمری) آمده: «کان عالما فاضلا من بیت علم و فضل» [۸]
اعیان الشیعة، ج۵، ص۱۹۷.
درباره محمد سعید اشرف بن صالح (متوفای ۱۱۱۶ قمری): «عالم فاضل ثقة محدث شاعر ادیب کامل رحل من الاصفهان الی الهند» [۹]
اعیان الشیعة، ج۹، ص۳۴۴.
و محمدحسین بن محمد صالح مازندرانی دارای کتابهای قضا و قدر، حاشیه بر معالم و دیوان ملا محمدحسین است. [۱۰]
الذریعة، ج۹، ص۳۴۸.
[۱۱]
الذریعه، ج۱۳، ص۶۵.
ملا عبد الباقی که در الذریعة به اشتباه ملا علی نقی بن محمد صالح (متوفای ۱۰۸۳ قمری) ذکر شده نیز، دارای دیوان شعری است. برخی فرزندان این بزرگان نیز دارای تالیفاتی بوده‌اند.۴ - زنان عالمه این خانداناز ویژگیهای خاندان ملا صالح مازندرانی این است که فضلا و علمای این خاندان منحصر به مردان نیست، بلکه زنان عالمه و فاضله نیز، در این خاندان زیادند. ۴.۱ - همسر محمد صالح مازندرانی۱- اولین زن عالمه و فاضله، همسر محمد صالح مازندرانی و دختر شیخ محمد تقی مجلسی، مجلسی اول، آمنه بیگم و یا آمنه خاتون است. از سال تولد و وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست. در اعیان الشیعة درباره او اینطور آمده است: «عالمة فاضلة فقیهة محدثة محققة ادیبة شاعرة من ربات الفصاحة و البلاغة و الورع کانت شدیدة الزهد. [۱۳]
مستدرکات اعیان الشیعة، ج۴، ص۸.
در جای دیگر می‌گوید: «تصددت للتدریس و الافادة و الارشاد فکانت من نوابغ نساء عصرها و کان زوجها مع فضله یستفسر منها فی حل بعض المسائل العلمیة و الفقهیة المستصعبة» و دارای تالیفاتی مثل شرح بر الفیه ابن مالک، شرح بر شواهد سیوطی، مجموعه مسائل فقهیه و دیوان شعر است. [۱۴]
مستدرکات اعیان الشیعة، ج۴، ص۸.
شاید یکی از نکات موفقیت شیخ محمد صالح مازندرانی، وجود این زن عالمه در کنار او باشد.۴.۲ - دختر شیخ محمد صالح مازندرانی۲- یکی دیگر از زنان عالمه این خاندان زکیه، دختر شیخ محمد صالح مازندرانی است. در مستدرکات اعیان درباره او اینطور می‌نویسد: «عالمة فقهیة کاتبة کانت من فواضل نساء عصرها، کتبت شرح الکافی لوالدها و منه مجلد العقل و العلم فی مکتبة المدرسة الفیضیة بقم تحت رقم ۶۱۴ و جاء آخره کتبته الامة الفقیرة الحقیرة المحتاجة الی الله الغنی، زکیة بنت مولانا محمد صالح المازندرانی غفر الله له. و یقال ان لها بعض الحواشی و التعلیقات علی الکتب الفقهیة» [۱۵]
مستدرکات اعیان الشیعة، ج۵، ص۲۱۸.
۴.۳ - نوه پسری محمد صالح مازندرانی۳- از دیگر بانوان این خاندان زینب بیگم دختر محمد سعید بن محمد صالح مازندرانی است. در مستدرکات اعیان اینطور آمده است: «کانت حیة سنة ۱۱۲۹ ق، عالمة عارفة فاضلة ادیبة بصیرة بالکلام.» و دختر زینب بیگم، آمنه بیگم نیز از زنان فاضله و جلیله این خاندان است. [۱۶]
مستدرکات اعیان، ج۵، ص۲۲۰.
۴.۴ - دختری شایستهنکتهای که قابل ذکر است اینکه دختر نورالدین محمد بن محمد صالح مازندرانی با آقا محمد اکمل اصفهانی ازدواج کرده و حاصل این ازدواج محمد باقر بن محمد اکمل، وحید بهبهانی معروف می‌باشد. بنابراین محمد باقر، مجلسی دوم (متوفای ۱۱۱۰ قمری) صاحب بحار الانوار، دایی پدر بزرگ مادری وحید بهبهانی است نه دایی خود او، آن چنانکه به اشتباه در بعضی از کتب تراجم نوشته شده. و محمد صالح مازندرانی جد مادری وحید بهبهانی است. از طرف دیگر، سید ابوالمعالی کبیر طباطبایی، که عالمی فقیه، عابد و زاهد بوده، با دختر محمد صالح مازندرانی ازدواج کرده که یکی از فرزندان آنان ابوالمعالی صغیر می‌باشد که پدر سید علی صاحب ریاض و جد سید محمد مجاهد صاحب مناهل و مفاتیح می‌باشد. ۵ - سخن بزرگان۵.۱ - روضات الجنات«المولی الفاضل و الکامل، المؤید السبحانی و البحر الجامع البارع المقدس النورانی ابو الفضائل محمد صالح ابن مولانا احمد السروی المازندرانی ثم الاصفهانی، کان من العلماء المحدثین و العرفاء المقدسین، ماهرا فی المعقول و المنقول، جامعا للفروع و الاصول» [۱۷]
روضات الجنات، ج۴، ص۱۱۸.
۵.۲ - الفوائد الرضویة«العالم العلام و المولی المعظم القمقام، فخر المحققین و المدققین عالم صالح زاهد جامع ماهر نافذ در اخبار آل رسول علیهم السلام» [۱۸]
الفوائد الرضویة، ص۵۴۲.
۵.۳ - ریحانة الادب«عالمی است عامل فاضل کامل عابد محقق مدقق حاوی فروع و اصول، جامع معقول و منقول، دارای اخلاق فاضله و صفات حمیده کامله، بسیار جلیل القدر، به حسام الدین ملقب» [۱۹]
ریحانة الادب، ج۵، ص۱۴۶.
۵.۴ - اعیان الشیعه«کان من مشاهیر العلماء و حملة الحدیث و هو صهر المجلسی الاول» [۲۰]
اعیان الشیعة، ج۷، ص۳۶۹.
۵.۵ - امل الآمل و ریاض العلماء«فاضل عالم محقق له کتب منها شرح الکافی حسن، و شرح الفقیه و شرح المعالم و حاشیة شرح اللمعة و غیر ذلک.» [۲۲]
ریاض العلماء، ج۵، ص ۱۱۰.
۵.۶ - معارف و معاریفنویسنده معارف و معاریف می‌گوید: یكی از فقهای شیعه، دانشمند بزرگ و زاهد مجاهد، ملا صالح بن ملا احمد سروی طبرسی شخصیتی جامع معقول و منقول كه در دقت نظر شهرت داشته و شرح اصول و روضه کافی او بهترین گواه این مدعی است. آن چنان محتاط بود كه گویند: وی خود می‌گفته می‌خواستم فروع کافی را نیز شرح كنم، ولی چون خود را در مرتبه اجتهاد ندیده و این كار به چنان ملكه‌ای نیاز داشت، از آن صرف نظر نمودم؛ در صورتی كه از شرح اصول و روضه‌اش معلوم است كه وی در این فن نیز اطلاعات وسیع داشته است. از پسوند «سروی» بر می‌آید كه احتمالاً اهل ساری مازندران می‌باشد. [۲۳]
معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی، ج ۶، ص ۶۳۹.
۶ - مراحل رشداصل آن بزرگوار از مازندران و نام والدش ملاّ احمد است و فقر و پریشانی احوال او (ملا احمد) به درجه کمال رسیده بود و لهذا از نهایت اضطرار روزی به آخوند مرحوم (ملا صالح مازندرانی) فرمود كه به جهت تحصیل معاش، به مضمون «ارض الله واسعه» باید تلاش نمود و از من تحمّل معاش شما میسر نیست. از جانب من معذورید به هر وجه كه خواهید تنقیح امور خود بنمایید. ملاّ صالح از مازندران به دار السلطنه اصفهان تشریف آورد و در آن اوان كما هو الآن، از جانب سلاطین و اعیان به جهت طلاب علوم دینیه مدارس وظایف معین بود و به قدر رتبه به هر كس چیزی می‌دادند. آخوند چون اول تحصیلش بود، در مدرسه، مكان گرفت كه روزی دو «غازبكی» كه دو «فلوس» هند تقریباً می‌باشد، به هر شخصی می‌دادند و آن كفاف اكل (خوردن) را به خوبی نمی‌كرد؛ تا چه رسد به دیگر ضروریات معیشت آن بزرگوار و تا مدتی میسر نبودش كه روشنایی به جهت خود مهیا كند، هنگام مطالعه در پای روشنایی‌هایی كه به جهت عابرین می‌گذاشتند، ایستاده تا صبح مطالعه می‌كرد، تا آن كه از فضل قادر متعال، به اندك زمانی قابلیت مجلس شریف آخوند ملا محمّدتقی مجلسی (ره) را به هم رسانید و در مجلس آن بزرگوار با علمای نامدار هم سبق شد و در اندك زمانی براغلب آنها فایق گردید. [۲۵]
مرآت الاحوال جهان نما، آقا احمد بن محمد علی بهبهانی، مقدمه و تصحیح و حواشی به اهتمام علی دوانی، ص ۱۲۷ ـ ۱۲۸.
۷ - استادانملا صالح مازندرانی از خرمن وجود علمای بزرگی بهره‌های فراوانی گرفت، كه عبارتند از: ۱. محمدتقی مجلسی ۲. شیخ بهایی ۳. ملا عبدالله شوشتری ۴. ملا حسنعلی شوشتری ۸ - شاگردان۱. علامه محمد باقر مجلسی ۲. فیض کاشانی (۱۰۰۷ ـ ۱۰۹۱ هـ . ق.) ۳. میرزا عبدالله اصفهانی تبریزی افندی ۹ - تألیفات۱. حاشیه بر شرح لمعه؛ ۲. حاشیه بر شرح «مختصر الاصول» عضدی. ۳. حاشیه بر «معالم» كه در جوانی تألیف كرد. این كتاب با حاشیه «معالم» خلیفه سلطان (سلطان العلماء) به چاپ رسیده است. ۴. شرح بر اصول کافی ۷. شرح بر فروع کافی ۸. شرح قصیده بُرده. ۹. شرح «قصیده دریّه» ابی‌بکر محمد بن حسین بن دریّه ازدی بصری (متوفا: ۳۲۱ هـ . ق.). ۱۰. شرح «من لایحضره الفقیه». [۲۶]
زندگینامه علامه مجلسی، سید مصلح الدین مهدوی، ج ۲، ص ۳۲۳ و ۳۲۴.
[۲۷]
فوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، ص ۵۴۳ .
[۲۸]
ریحانه الادب، محمد علی مدرس تبریزی، ج ۵، ص ۱۴۷.
۱۰ - تولد و وفاتدر هیچ یك از كتب تراجم و رجال، به سال تولد ایشان اشاره نشده است و وفاتش را نیز، با تردید در شوال سال‌های ۱۰۸۰، ۱۰۸۱ و ۱۰۸۶ هـ . ق. نوشته‌اند. دو تاریخ اول، بی‌گمان اشتباه و تاریخ فوت همان سال ۱۰۸۶ هـ . ق. است. منشأ اشتباه ناقص بودن ماده تاریخ است. آخوند ملا محمد صالح مازندرانی در بقعه پدر زن خود (ملا محمدتقی مجلسی) پایین پا، در ایوانچه، دفن كردند و قبری كوتاه بسته دارد. [۲۹]
زندگینامه علامه مجلسی، ج ۲، ص ۳۲۴.
۱۱ - عناوین مرتبطشرح الکافی الاصول و الروضة (کتاب) ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعنرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. سایت اندیشه قم |